Zihinsel yetersizlik, gelişim döneminde ve 18 yaşından önce ortaya çıkan, zihinsel işlevlerin önemli oranda ortalamanın altında olduğu (ortalamanın 2 standart sapma altında) ve buna iletişim, özbakım, ev-içi yaşam, sosyal beceriler, toplumun sunduğu fırsatlardan yararlanma, kendini yönlendirme, sağlığını koruma, akademik işlevsellik gibi kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde eksiklik ya da yetersizliği olan bireyi tanımlar.
Eğitimdeki sınıflandırmalar
1) Hafif Düzeyde Zihinsel Yetersizlik: Bireyin, temel okuma yazma ve sayma becerilerini kazanmasında ortaya çıkan gecikme durumudur.
2) Orta Düzeyde Zihinsel Yetersizlik: Bireyin gecikmeli bir konuşma ve dil gelişimi, sosyal duygusal ve davranış problemleri ile temel okuma yazma ve sayma becerilerinin kazanmasında ortaya çıkan gecikme durumudur.
3) Ağır Düzeyde Zihinsel Yetersizlik: Bireyin ciddi şekilde konuşma ve dil gelişimi güçlüğü, sosyal-duygusal veya davranış problemleri ile temel özbakım becerilerini öğrenmesinde ortaya çıkan gecikme durumudur.
4) Çok Ağır Düzeyde Zihinsel Yetersizlik: Ciddi biçimde zihinsel ve birden fazla yetersizlik nedeniyle bireyin eğitim-öğretim hizmetlerinden yararlanamama durumudur. Devamlı yardıma ve bakıma ihtiyaç duyarlar.
ZİHİNSEL YETERSİZLİĞİ OLAN ÇOCUKLARIN GELİŞİMSEL ÖZELLİKLERİ
a) Fiziksel ve Psikomotor Gelişim Özellikleri: Hidrosefal, mikrosefal ve Down Sendromlu çocuklarda belirgin farklılıklar gözlenmektedir. Hidrosefali olan çocuklarda kafa normalden büyük, mikrosefali olan çocuklarda ise kafa normalden küçüktür. Zihinsel yetersizliği olan çocuklar yaşıtlarına göre oturma, emekleme, yürüme gibi becerileri daha geç kazanırlar. Büyük ve küçük kas becerilerinin kullanımında, el-göz koordinasyonu gerektiren becerilerde sıkıntı yaşayabilirler.
- b) Zihinsel Gelişim Özellikleri:Dikkat süreleri oldukça kısadır ve dikkatlerini toplamakta zorlanırlar. Akademik kavramları geç ve güç öğrenirler. Öğrendiklerini kısa sürede unutabilirler. Öğrendiklerini genelleme konusunda da problem yaşarlar. Zaman ile ilgili kavramları zor öğrenir ve sıklıkla karıştırırlar.
- c) Dil Gelişimi Özellikleri:Bütün çocuklarda olduğu gibi zihinsel yetersizliği olan çocuklarda da dil gelişimi benzer şekilde ilerlemektedir. Fakat zihinsel yetersizliği olan çocuklar bu gelişim aşamalarında daha yavaş ilerlemektedir. Her birinin dili kazanım süresinde farklılık görülmektedir ve bu genellikle zihinsel yetersizlik durumu ile paralellik göstermektedir. Duygu ve düşüncelerini anlatmada problem yaşarlar ve buna bağlı agresif davranışlar gösterebilirler.
Konuşmaya ilişkin olarak sesin perdesi ve yüksekliği ile ilgili olan sesbilgisel sorunlar, konuşma seslerinin üretilmesi ile ilgili olan sesletim bozuklukları, konuşma hızı ve akıcılığı ile ilgili akıcılık problemleri (kekemelik gibi) en yaygın görülen problemlerdir.
- d) Sosyal ve Duygusal Gelişim Özellikleri:Kişilerarası becerilerinin zayıf olması ve sosyal olarak uygun olmayan davranışlar sergilemelerinden dolayı akranları veya sınıf arkadaşları tarafından reddedilme durumu ile karşı karşıya kalabilmektedir. Bu nedenle genellikle kendilerinden yaşça küçük olan çocuklarla iletişim kurmayı ve oynamayı tercih ederler. Yakın arkadaşlık ve dostluk kurmada sıkıntıları vardır. Oyun ve toplum kurallarına uymada problem yaşarlar. Kendilerine güvenleri azdır ve bağımsız hareket etmekten çekinirler.
- e) Öz Bakım Becerilerinin Gelişimi:Hafif ve orta derecede zihinsel yetersizliği olan çocuklarda giyinme, soyunma, yemek yeme, kişisel temizliği yapabilme ve tuvalet alışkanlığının kazandırılması mümkündür. Fakat ağır ve çok ağır zihinsel engelli çocuklarda öz bakım becerilerinde problemler yaşanabilir. Özellikle çok ağır zihinsel yetersizliği olan çocuklar bakıma muhtaçtırlar.
ZİHİNSEL YETERSİZLİĞİ OLAN ÇOCUKLARIN EĞİTİMİ
Zihinsel yetersizliği olan ya da olmayan çocukların her birinin öğrenme stili ve öğrenme hızı farklılık göstermektedir. Zihinsel yetersizliği olan çocuklar akranlarından gelişimsel olarak geri kalmakla birlikte, gelişim düzeylerine uygun olarak hazırlanan eğitim-öğretim planları ile eğitim almalıdırlar. Bütün çocukların eğitiminde olduğu gibi zihinsel yetersizliği olan çocukların eğitiminde de onların ileride başkalarına bağımlı olmadan yaşamlarını sürdürmeleri, kendi kendilerine yeterli duruma gelmeleri ve toplumda bütünleşmeleri amaçlanmaktadır. Zihinsel yetersizliği olan çocukların tam bağımsızlık kazanmaları ve toplumsal rolleri üstlenebilmeleri için, bireyin bireysel farklılıkları ile yapabildikleri dikkate alınarak eğitim gereksinimlerinin belirlenmesi ve gereksinimlere uygun eğitim ortamlarının sunulması gerekmektedir.
Zihinsel yetersizliği olan çocukların eğitim gereksinimleri onların bireysel özelliklerine göre farklılaşabilmektedir. Diğer çocukların kendi başlarına ya da çok az yardımla öğrendikleri birçok beceriyi zihinsel yetersizliği olan çocuklar kendi başlarına öğrenmede ya da az bir yardımla üstesinden gelmede güçlük çekebilmektedirler. Zihinsel yetersizliğin derecesine ve çocuğun diğer alanlardaki becerilerinin etkilenme durumuna göre eğitim gereksinimlerinin belirlenebilmesi için, çok yönlü bir yaklaşımla yapılacak bir değerlendirmeye ihtiyaç vardır.
Birçok zihinsel yetersizliği olan çocuk bağımsız yaşamayı öğrenebilir. Böylece birçoğu kendi bakımını sağlayabilir, ev işlerini yapabilir, evdeki eşya ve cihazları kullanabilir, temizliğini yapabilir, yiyecek hazırlayabilir, kısaca kendi yaşamını bağımsız olarak sürdürebilir. Dolayısıyla zihinsel yetersizliği olanların eğitiminde en üst amaç, onların bağımsız yaşam becerilerini bireysel özelliklerini göz önünde bulundurarak geliştirmek olmalıdır.
Sonuç olarak zihinsel yetersizliği olan çocuğun değerlendirmesinde, tedavisinde ve eğitiminde çocuğun ailesi çok önemli yer tutar. Yetersizliği olan çocukların ya da risk taşıyan çocukların aileleri, tanımlamadan planlamaya, uygulamaya ve gözlemlemeye kadar müdahalenin her aşamasına dahil edilmeli, dahil olmalıdır.
Kaynakça:
Zihin Engelliler ve Eğitimleri (Prof.Dr. Bülbin Sucuoğlu, Şubat 2009)
Bir Semptom ve Sendrom Olarak Zihinsel Gerilik (F. J. Biasini, L. Grupe, L. Huffman, N. W. Bray. Alabama Üniversitesi – Birmingham Psikoloji Departmanı)
